Σε υψόμετρο 730 μέτρων βρίσκεται το πιο ορεινό χωριό της Λευκάδας, η Εγκλουβή. Εκατό μέτρα ψηλότερα, στο γραφικό οροπέδιο του Αγίου Δονάτου, Βουνί, καλλιεργούνται οι φημισμένες φακές Εγκλουβής. Τη φακή αυτή την κάνει μοναδική το πλούσιο υπέδαφος, το οποίο υπερτερεί σε ιχνοστοιχεία, κάλιο, σίδηρο κ.λπ. Δείγμα της φυλάσσεται στον ΟΗΕ και στη Συρία στο Δ.Κ.Ε για ξηρές Περιοχές ICARDA.
Η τράπεζα γενετικού υλικού του ΕΘΙΑΓΕ (Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας) περιλαμβάνει από το 2006 τη φακή Εγκλουβής ως τη μοναδική τοπική ποικιλία ελληνικής φακής. Είναι μια τοπική ποικιλία έξι-επτά διαφορετικών γονότυπων. Μιλάμε, λοιπόν, για μια πανσπερμία –μείγμα αξιόλογου γενετικού υλικού, mixed population– αρχέγονου γενετικού υλικού. Ο πρ. Υπουργός Γεωργίας, καθηγητής Γενετικής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Αθανάσιος Τσαυτάρης, σε δική του μελέτη, υποστήριξε τα παραπάνω.
Οι σπόροι ενδημούν πάνω από 400 χρόνια, όπως είναι ιστορικά αποδεδειγμένο από έγγραφα αρχείων και βιβλιοθηκών, αλλά και από διαθήκες και προικοσύμφωνα. Δεν είναι υβριδοποιημένοι, ούτε γενετικά μεταλλαγμένοι. Πρόκειται για παραδοσιακούς κληρονομημένους σπόρους. Φαινοτυπικά ξεχωρίζουν από τα μαύρα στίγματα ή κηλίδες στον φλοιό, το καφέ ή σταχτί χρώμα και μια αραιά εμφανιζόμενη φακή, η οποία αποτελεί μια ακόμα απόδειξη παλαιότητας των σπόρων.
Οι σπόροι είναι μικρόκοκκοι με διάμετρο έως 6 χιλιοστά, πράγμα που δίνει στη συγκεκριμένη φακή το πλεονέκτημα να ωριμάζει νωρίτερα από τις μεγάσπορες και να αποφεύγει έτσι την ξηρασία. Το κυρίως σφαιρικό σχήμα παραπεπλατυσμένο, δισκοειδές, είναι επιπλέον ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των σπόρων που καλλιεργούνται και είναι προσαρμοσμένοι στο ιδιαίτερο εδαφολογικό και κλιματικό περιβάλλον του οροπεδίου. Κάποιοι εικάζουν πως στην εξέλιξή της ρόλο παίζει και η αραιά εμφανιζόμενη αγριο-φακή. Το βάρος 1.000 σπόρων δεν ξεπερνά τα 29 γραμμάρια.
Το ΙCARDA (International Center for Agriculture Research in the Dry Areas), που έχει έδρα το Χαλέπι της Συρίας ‒λόγω του πολέμου έχει προσωρινά μεταφερθεί στη Βυρηττό από το 2012‒ διεξάγει επιστημονική έρευνα για τις ιδιότητες, τις ιδιαιτερότητες και τα χαρακτηριστικά αυτής της ποικιλίας. Πρόκειται για ένα κοινωφελές ίδρυμα το οποίο κατέχει το μεγαλύτερο γενετικό αρχείο φακής στον κόσμο καθώς και το μεγαλύτερο αρχείο ξηρών σπόρων. Ιδρύθηκε και χρηματοδοτείται από τις ΗΠΑ μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η φακή Εγκλουβής βρίσκεται σε δύο αρχεία σπόρων και έχει αριθμό δελτίου μελέτης ILL293 από το 1964, μαζί με συνολικά 12.000 διαφορετικούς γονότυπους φακής από τους οποίους οι 2.000 περίπου είναι αγριότυποι.
Η φακή ανήκει στο βασίλειο των φυτών και κατατάσσεται στην οικογένεια των Χεδροπών – αγγειόσπερμων – και ειδικότερα στην υποοικογένεια των ψυχανθών. Είναι μονοετές και ποώδες φυτό και έχει κύκλο ζωής 100 ημερών, από τη σπορά μέχρι τη συγκομιδή. Ο ανθός της φακής αυτογονιμοποιείται και μόνο σε ποσοστό του 1% της γονιμοποίησης γίνεται με τη βοήθεια των εντόμων. Έχει 14 χρωματοσώματα 2η /2χ /14 (ανήκει στα διπλοειδικά φυτά). Η σύνθεσή τους είναι απότοκος πολλών εκατομμυρίων χρόνων συνεχούς εξέλιξης προσαρμογής και αποτύπωσης ιδιοτήτων και χαρακτηριστικών .
Οι κλιματικές συνθήκες συνεχώς αλλάζουν. Οι τιμές της θερμοκρασίας με μέσο όρο τους 18 βαθμούς κατά προσέγγιση, που παρατηρούνται από το τέλος Φεβρουαρίου μέχρι τα μέσα Ιουνίου, είναι ιδανικές για τους γονότυπους φακής στις φυτείες που καλλιεργούνται στο οροπέδιο. Σε 100 μέρες η αθροιστική είναι 1800 βαθμοί. Διακυμάνσεις θερμοκρασίας μειώνουν την ποιότητα της συγκομιδής ποιοτικά και προπάντων ποσοτικά. Οι κλιματικές συνθήκες που επικρατούν στο οροπέδιο φαίνεται να ευνοούν αιώνες τώρα την καλλιέργεια της φακής. Οι δροσιές τις πρωινές ώρες είναι χρήσιμες για τις απαιτήσεις των φυτών σε νερό. Αυτό είναι δυνατόν, επειδή οι άνεμοι από το Ιόνιο φέρνουν σε μορφή υγρασίας την υδάτινη σωτηρία για την εξέλιξη και την ανάπτυξη των φυτών. Τα φύλλα της φακής έχουν την ικανότητα να ανοίγουν για να πάρουν την υγρασία και να κλείνουν, όταν οι θερμοκρασίες μεγαλώνουν στη διάρκεια της μέρας, προστατεύοντας έτσι το φυτό από την ξηρασία. Αυτή η ιδιότητα θεωρείται χρήσιμη για την ημίξερη περιοχή του οροπεδίου.
Η καλλιέργεια είναι γενικώς γεωργικός όρος, που δεν διακρίνει ποιες είναι οι ιδιότητες ή τα χαρακτηριστικά των σπόρων που καλλιεργούνται. Εδώ η καλλιέργεια φακής στην Εγκλουβή διαφοροποιείται από τις άλλες καλλιέργειες φακής, γιατί στις φυτείες (ίσως θα έπρεπε να μιλάμε για φυτείες φακής) είναι γνωστά τα χαρακτηριστικά των σπόρων, δεν χρησιμοποιούμε βελτιωμένους σπόρους μέσω της τεχνικής της υβριδοποίησης, ούτε γενετικά τροποποιημένους. Φυτεύουμε για πολλαπλασιασμό, παραδοσιακούς, φυσικούς κληρονομημένους σπόρους, περισσότερους από έξι διαφορετικούς κάθε χρόνο.
Η μοναδική επέμβαση που γίνεται, είναι αυτή που η φύση με τους κανόνες και τους μηχανισμούς της επιβάλλει, η βοήθεια των εντόμων και άλλων φυσικών παραγόντων (έδαφος, κλίμα) που βοηθούν στην εξέλιξη των φυτών. Στην επικράτεια της Εγκλουβής καλλιεργούνται περίπου 1.000 στρέμματα. Η παραγωγή κατά μέσο όρο είναι 80 κιλά/στρέμμα τη δεκαετία, ενώ το κόστος παραγωγής κυμαίνεται στα 450 Ευρώ ανά στρέμμα. Οι δυνατότητες στρεμματικά είναι μεγαλύτερες.
Χώρος που παράγεται η φακή Εγκλουβής είναι το οροπέδιο του Αγίου Δονάτου σε υψόμετρο 850 μέτρα. Τη γη αυτή την ονομάζουμε ευλογημένη, γιατί ό,τι κι αν φυτέψουμε ευδοκιμεί αποδίδοντας καρπούς εκπληκτικής ποιότητας. Ανήκει στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές της Ελλάδας, που λόγω του κλειστού και προστατευμένου οικοσυστήματος, των εδαφικών συνθηκών, της μερικής πρόσβασης οδικώς, μόνο από μονοπάτια, διατηρεί σε μεγάλο βαθμό τοπικές φυτικές ποικιλίες σαν αυτή της φακής.
Η περιοχή δεν έχει βεβαρημένο ιστορικό μακρόχρονης εντατικής καλλιέργειας με σύγχρονα τεχνολογικά μέσα. Αυτό το οποπέδιο περιλαμβάνεται στον κατάλογο του οργανισμού τροφίμων FAO του ΟΗΕ ως μια από τις πέντε περιοχές προτεραιότητας της Ελλάδας για τη διάσωση των ντόπιων και παλαιών ποικιλιών.
Το δυτικό μέρος του κάμπου πλημμυρίζει για μικρό χρονικό διάστημα, πράγμα που ευνοεί τη γονιμότητα της γης. Το χώμα στην περιοχή είναι κοκκινόχωμα, αλλά υπάρχουν και χωράφια με μαυρόγιο ή χωράφια με μια άχνα από άνθρακα, που φαίνεται να επιπλέει μετά την πρώτη βροχή ή το όργωμα. Η καλλιεργήσιμη έκταση ανήκει τοπογραφικά στο γεωγραφικό μήκος και πλάτος που απαντούν οι φυσικοί πληθυσμοί αγριοφακής.
Οι φακές αποτελούν το άλφα και το ωμέγα στη ζωή των κατοίκων της Εγκλουβής. Ακόμα και σήμερα που δεν είναι η μόνη ενασχόλησή τους η καλλιέργεια της φακής, δεν παύει να πρωταγωνιστεί στις ζωές τους. Δεν υπάρχει εποχή, να μη συζητούν για το ιερό, όπως το λένε, προϊόν τους. Ακόμα και όταν η κουβέντα γίνεται περί ανέμων και υδάτων, στις φακές θα καταλήξει. Έχει γίνει αυτοσκοπός η διαφύλαξη και η διάδοση του αγαπημένου τους προϊόντος και των γνώσεων που σχετίζονται με αυτό.
Η συμμετοχή των κατοίκων στη διαδικασία εγγραφής της φακής Εγκλουβής στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς ήταν καθολική.
