Γράφει: η Μαρία Ν. Αγγέλη

Εικόνα άρθρου: Βελανιδοδάσος του Ξηρομέρου…

«…Ξεκινούμε στις 9.25, περνούμε τη διάβαση που βρίσκεται ακριβώς στη ράχη του Προδρόμου και σε λιγότερο από μισή ώρα βρισκόμαστε στην κορφή του αυχένα από όπου φαίνεται μπροστά μας μια πελώρια έκταση από δάση βελανιδιάς στα οποία κυκλοφορούν μόνο ληστές ή Καραγκούνηδες με τα κοπάδια τους, τα οποία διασχίζουν στριφογυριστά μονοπάτια δύσβατα για τα άλογα. Αυτό ονομάζεται «το δάσος της Μάνινας». Οι γύρω λόφοι βρίθουν πλατωνιών, ελαφιών και αγριογούρουνων καθώς και τσακαλιών που ουρλιάζουν ανατριχιαστικά τη νύχτα»                                             Περιηγητής , William Martin Leake, 1805

Το πανάρχαιο δάσος της ήμερης βελανιδιάς εκτείνεται στους  πρόποδες των Ακαρνανικών βουνών, μεταξύ της λίμνης Οζερού, του ποταμού Αχελώου και του Ιονίου πελάγους. Αγκαλιάζει μια έκταση περίπου 130.000 στρέμματα. Οι κάτοικοι της περιοχής το ονόμασαν «Βελανιδοδάσος του Ξηρομέρου», αφού και η ευρύτερη περιοχή ονομάζεται Ξηρόμερο.Στην επικράτεια του δάσους κυριαρχούν οι ήμερες βελανιδιές, πολλές από τις οποίες είναι  αιωνόβιες. Μέσα σ’ αυτό ζουν πολλά ενδιαφέροντα είδη φυτών, πουλιών, ερπετών και εντόμων… Επίσης  βόσκουν κοπάδια αιγοπρόβατα και χοίροι. Από την εποχή του Ομήρου μέχρι σήμερα…

Το Βελανιδοδάσος Ξηρομέρου χαρακτηρίζεται ως Τοπίο Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους. Ακόμα όμως δεν έχει κηρυχτεί Προστατευόμενη Περιοχή. Είναι εκτεθειμένο στην λαθροϋλοτόμηση, παράνομη εκχέρσωση, παράνομο κυνήγι, εμπρησμούς κ.λπ.Το δάσος αυτό είχε πολύ σημαντική οικονομική, κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική αξία για το Ξηρόμερο. Κάθε χρόνο εξαφανίζεται κυρίως από την παράνομη ξύλευση. Χάνονται δένδρα, Μνημεία της Φύσης! Αξίζει μια Συλλογική προσπάθεια Διάσωσης και Προστασίας του.

Τα χωριά του Βελανιδοδάσους ζούσαν από το βελανίδι. Η ατομική και συλλογική μνήμη συγκρατεί τη διαδικασία συγκομιδής του βελανιδιού.Και τη σημασία για τις αγροτικές οικογένειες. Κυρίως το 18^ο, 19^ο αιώνα και μέχρι τα μισά περίπου του 20^ου αιώνα το βελανίδι ήταν το «μάνα εξ ουρανού»

για τους Ξηρομερίτες. Εμπορεύσιμο ήταν το κύπελλο του βελανιδιού, η «κακατσίδα», για να χρησιμοποιήσω την ξηρομερίτικη  λέξη. Τον καρπό, το βελάνι ή βελάνα που περικλείεται στο κύπελλο, το χρησιμοποιούσαν για τροφή στα γουρούνια και τα αιγοπρόβατα.

Η συλλογή του βελανιδιού επιτρεπόταν την επομένη της γιορτής της  Παναγίας. Άρχιζε από 16 Αυγούστου και διαρκούσε ένα μήνα περίπου. Κάθε οικογένεια είχε το δικό της «τεμάχι», «βελανιδοτόπι» από το οποίο θα μάζευε το βελανίδι. Οι Ξηρομερίτες, άνδρες και γυναικόπαιδα με τα γαϊδούρια και τα μουλάρια αυτό το διάστημα έπαιρναν το δρόμο του βελανιδιού… Όλοι κυνηγούσαν την κακατσίδα. Ήταν δύσκολη δουλειά, αλλά έφερνε χρήμα για τις φτωχές οικογένειες.Η οικονομική σημασία τονίζεται στις προφορικές μαρτυρίες που έχω καταγράψει από ανθρώπους που βίωσαν τη σκληρή εργασία της συλλογής του βελανιδιού. Σε μια εποχή που η καλλιέργεια του καπνού δεν ήταν καλά οργανωμένη και δεν απέδιδε σημαντικό κέρδος στους αγρότες. Η κτηνοτροφία και το βελανίδι κρατούσαν όρθια τα νοικοκυριά στο Ξηρόμερο, όπως  αφηγούνται οι μαζωχτάδες του βελανιδιού. Αυτός ο ευλογημένος καρπός ήταν ένα πρόσθετο και σημαντικό οικονομικό στήριγμα γι’ αυτούς…Για τούτο όλοι κινητοποιούνταν  στη συγκομιδή του.

Ας «ακούσουμε» μια βελανιδο-μαζώχτρα:

«Απ’ το πρωί μέχρι το βράδυ μάζωναμε βελανίδι.

Η χαμάδα ήτανε το πρώτο. Το καλό. Μοναχά μας πόναει η μέση και τα πόδια μας; Πολλή κούραση. Αλλά είχαμε πολύ εισόδημα. Είχαμε περισσότερο απ’ το βελανίδι. Ο καπνός δεν είχε τότε. Είχαμε  «καβάλα» τότε. Ούτε νερό, ούτε τίποτα. Πώς να γίνει η «καβάλα»; Απ’ τα γίδια είχαμε γερό εισόδημα. Και το βελανίδι. Ζούσαμε απ’ το βελανίδι. Κατάλαβες; Είμαστανε πέντε κορίτσα και δυο αγόρια. Δούλεψαμε. Δούλεψαμε πολύ. Δεν άφναμε μια κακατσίδα να πάει χαμένη!»

[Προφορική αφήγηση της Πανωραίας Χονδρογιώργου-Θεοφίλη (γεν.1934), στην ερευνήτρια Μαρία Αγγέλη. Μαχαιράς 24 Οκτωβρίου 2020]

Ο Αστακός, το παραθαλάσσιο χωριό του Ξηρομέρου είχε εξελιχτεί σε σημαντικό εμπορικό κέντρο βελανιδιού. Από τον όρμο του Αγίου Παντελεήμονα κοντά στο Πλατυγιάλι γινόταν  η εξαγωγή του βελανιδιού προς το εσωτερικό και το εξωτερικό.

Το μεγαλύτερο εργοστάσιο βυρσοδεψίας στην Ελλάδα βρισκόταν στη Μυτιλήνη. Ήταν ιδιοκτησία των αδελφών Σουρλάγκα. Βελανίδια προμηθεύονταν και τα «ταμπάκικα», τα βυρσοδεψεία του Βραχωριού, σημερινού Αγρινίου. Τόνοι βελανιδιού διακινούνταν στις αγορές του εξωτερικού: Ιταλία, Μάλτα, Αγγλία, Πορτογαλία και σε άλλα μέρη. Προς το τέλος της δεκαετίας του ’60, η φυσική τανίνη που περιέχει το βελανίδι αντικαταστάθηκε από άλλες χημικές ουσίες και το εμπόριο του βελανιδιού περιορίστηκε σημαντικά. Σταδιακά εξέλειπε εντελώς.

Σήμερα ο Αστακός μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για οργανωμένη περιήγηση και εξερεύνηση της περιοχής του Βελανιδοδάσους και των γραφικών χωριών με τους εξαιρετικά φιλόξενους ανθρώπους. Το ίδιο το δάσος μπορεί να αποτελέσει ένα Σχολείο ανοιχτό  για εκπαιδευτικές δραστηριότητες σε μαθητές της περιοχής αλλά και ευρύτερα… 

Εικόνα: Μεταφορά βελανιδιού με κάρα στις αποθήκες του Αστακού…

Η  φωτογραφία από σελίδα facebook  «Λαογραφικό Βασιλόπουλο».

Βιβλιογραφία

Παπατρέχας, Γ.Η.,Το Χρονικό του Μαχαιρά Ξηρομέρου, ΣύλλογοςΜαχαιριωτών Αθήνας, 1988.

Παπατρέχας, Γ.Η., «Ο βελανιδώνας «Μάνινας» Ξηρομέρου», Στερεά Ελλάς 161 (Νοέμβριος 1982), σ. 12-13.

Γιαννακοπούλου, Ε., «Δάση βελανιδιάς (17^ος-19^οςαιώνας): Παράγοντας οικονομίας-πρόκληση ανταγωνισμού», στα Πρακτικά ημερίδας  Δάση Βαλανιδιάς: Παρελθόν, παρόν και μέλλον (17 Μαΐου 2002),  ΤΕΙ Μεσολογγίου-ΤΕΙ Λαμίας, Μεσολόγγι 2002.

Προφορικές πηγές

Πάνος Δ. Λαζαρόπουλος

Σοφία Λούφου-Λαϊνά

Σπύρος Γ. Μπαρμπαρούσης

Πανωραία Χονδρογιώργου-Θεοφίλη