Του Λίνου Υφαντή,
Η κοιλάδα των ποταμών Αχελώου, Μέγδοβα που βρίσκεται κάτω από τη λίμνη Κρεμαστών κρύβει μια πλούσια αλλά ξεχασμένη ιστορία. Εκεί ήταν η αφετηρία της προιστορική χώρα των Αγραίων και η πατρίδα του ιδρυτή για το μύθο των Ολυμπιακών αγώνων Όξυλου του Αιτωλού. Το ανάχωμα της λήθης όμως σκέπασε την ιστορία αυτής της κομβικής για τη κεντρική Ελλάδα κοιλάδας, η οποία στην αρχαιότητα και στο μεσαίωνα ήταν το πέρασμα της κεντρικής Ελλάδας προς το νότο.
Αυτός ήταν ο λόγος που η περιοχή αυτή άκμαζε και στο μεσαίωνα. Κορυφαία απτή απόδειξη ήταν ο ναός της Επισκοπής που βυθίστηκε πλέον στην τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών και από εκεί μπορούμε να πιάσουμε το νήμα της ιστορικής αλήθειας και να το συνδέσουμε με το μύθο. Η παρουσία αυτού του ναού που αποτελούσε έδρα επισκοπής επιβεβαιώνει την ύπαρξη της καστροπολιτείας σύμφωνα με ασθενείς προφορικές μαρτυρίες, της Σάγδαρης που ονομάστηκε αργότερα Σοβολάκο. Η παρουσία πολυπληθής κωμόπολης είναι αδιαμφισβήτητη και πιστοποιείται από το οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1506, όπου εμφανίζει στο Σοβολάκο, που άνηκε στο σαντζάκι των Τρικάλων λόγω άλλωστε της αρχαίας ενδοορεινής επικοινωνίας αυτής μέσω κοιλάδων και ποταμών, να κατοικούν τουλάχιστον 200 χριστιανικές οικογένειες, δηλαδή 800 -1000 κάτοικοι. Ο πληθυσμός αυτός ξεπερνούσε ακόμα και το Αιτωλικό και το Μεσολόγγι που τότε αναπτύσσονταν.
Η Καστροπολιτεία αυτή καταστράφηκε ολοσχερώς από μεγάλο σεισμό που προκάλεσε την κατολίσθηση που βλέπετε στην εικόνα θάβοντας οτιδήποτε υπήρχε κάτω από αυτή. Διακρίνοντας το είδος της πέτρας συμπεραίνει κανείς ότι υπήρχε άφθονο υλικό για κατασκευή οχύρωσης, ίχνη των οποίων χάθηκαν κάτω από την κατολίσθηση αυτή στη θέση του σημερινού χωριού “Ψηλόβραχος”.
Για το πότε έγινε ο σεισμός ως πιο πιθανός υπεύθυνος θεωρείται το ρήγμα της Αταλάντης, το οποίο έδωσε τρεις καταστρεπτικούς σεισμούς το 16ο αιώνα ( 1509, 1545 και 1566) με ζημιές στη κεντρική ελλάδα. Αναφορές όμως για την Ευρυτανία συγκεκριμένα υπάρχουν από το Μοναχό του Μοναστηριού της Πίνδου. Συγκεκριμένα ο μοναχός περιγράφει εκτενέστερα τον σεισμό του 1566, ο οποίος έχει σχέση με τον σεισμό της προηγούμενης ενθύμησης: «Πάλιν εν έτει ζοδ’ μηνί Ιουλίω ια’, ημέρα ε’ έγινεν σεισμός μέγας και φοβερώτατος και επικράτησεν [διήρκεσε] χρόνο α’ και τα μέρη Λιτζάς και Αγράφων [α]λλά και η του Ραδοβισδίου και έπεσον εκκλησίαις και οίκοι ουκ ολίγοι και φόνοι άπειροι εγένοντο και τα όρη εσπάραξαν». Ο θυμησογράφος με το «πάλιν» μας πληροφορεί ότι ο σεισμός που σημειώθηκε την Πέμπτη 11 Ιουλίου 1566 δεν ήταν ο πρώτος, αλλά ο επόμενος ενός άλλου με δονήσεις του συνεχίσθηκαν έναν χρόνο. Αυτός υπήρξε πολύ δυνατός, με αποτέλεσμα να πέσουν πολλά σπίτια και εκκλησίες και να σκοτωθούν πολλά άτομα στους οικισμούς της Πίνδου: στη Βόρεια Ευρυτανία, τμήμα της Επισκοπής Λιτζάς και Αγράφων, υποκείμενη στη Μητρόπολη της Λάρισας, και στην περιοχή της Αργιθέας και των ΝΑ τμήματος της Άρτας, τμήμα της Επισκοπής του Ραδοβισδίου, υποκείμενη επίσης στη Μητρόπολη της Λάρισας.
Αν και οι σεισμοί του 1566 δεν έφεραν ιδιαίτερη μείωση στον πληθυσμό σύμφωνα με τα Οθωμανικά αρχεία, φαίνεται να είναι αυτή που κατέστρεψαν τη μεσαιωνική αυτή πολιτεία αναγκάζοντας πιθανόν τους κατοίκους να μετοικήσουν νοτιότερα προς το τότε ποτάμι.
Εδώ ακριβώς αρχίζει να μπλέκει η πραγματικότητα με το μύθο. Λαϊκές παραδόσεις που μας διασώζει ο κος Φώτης Ζαρναβέλης φέρουν ως υπεύθυνη για το σεισμό την κόρη του Βυζαντινού διοικητή της Σάγδαρης / Σοβολάκου ονόματι Ροδάνθη, η οποία λόγω της ομορφιάς της την ερωτεύτηκε ο πατέρας της προκαλώντας την οργή του Θεού, ο οποίος με σεισμό κατέστρεψε την περιοχή. Η θεική οργή ήταν κάτι σύνηθες για την ερμηνεία φυσικών φαινομένων τον Μεσάιωνα και την Τουρκοκρατία. Βέβαια σύμφωνα με την ίδια παράδοση η Ροδάνθη είναι η μορφή που απεικονίζει την Αγία Θεοδότη στη διασωζόμενη τοιχογραφία στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών του Ναού. Όμως σύμφωνα με τον Α. Παλιούρα η συγκεκριμένη τοιχογραφία χρονολογείται τον 11ο αιώνα π.Χ. Δίπλα σε αυτή απεικονίζεται ο Άγιος Ορέστης όχι όμως με τη σύνηθη μορφή του αλλά με πανοπλία βυζαντινού στρατηγού. Μήπως τελικά οι οπτικές αυτές αναπαραστάσεις του τοιχογράφου παραπέμπουν σε συμβάντα ή μύθους αρκετά προγενέστερους; Συμπίπτουν με αντίστοιχα φυσικά φαινόμενα καταστροφών;
Για την ιστορία στην περιοχή καταστρεπτικός σεισμός πάλι από το ίδιο ρήγμα καταγράφεται το 551 π.Χ., ο οποίος κατέστρεψε τη Ναύπακτο επίσης. Αυτό δεν αποκλείει να συνέβησαν και άλλοι για τους οποίους δε θα μάθουμε ποτέ. Έως τότε ας μείνουμε με τη τελευταία εξήγηση του αναχρονισμού που συγχέει μύθο, πραγματικότητα και πυρήνες γεγονότων από διαφορετικά χρονικά στρώματα και ας αφήσουμε τα αναπάντητα αυτά ερωτήματα της Ροδάνθης (σσ, αναφέρεται και ως κεντρική ηρωίδα μυθιστορήματος του 11ου αιώνα με χώρο πλόκής τη Ρόδο )αλλά και του εντυπωσιακού τόπου της εικόνας να τα σκεπάζει η λήθη, όπως ακριβώς σκεπάζουν την εύφορη κοιλάδα του Μέγδοβα-Αχελώου η Λίμνη Κρεμαστών και μαζί με αυτή τα ιστορικά μυστικά της…
Με πληροφορίες από:
Αρχ. Δαμασκηνός Βασιλόπουλος, Παναγιά Επισκοπής Ευρυτανίας, Ναύπακτος 2008.
Ζαραβέλης Φώτης, προφορική μαρτυρία.
https://parakampylianews.blogspot.com/2017/08/23.html
https://www.eleftheria.gr/m/%CE%B1%CF%80%CF%8C%CF%88%CE%B5%CE%B9%CF%82/item/284577.html
agrinionews.gr